کتابشناسى صحيفه سجاديه

ترجمه‎هاي صحيفه سجاديه:

1. ترجمه آقا هادي مازندراني.[1]
2. ترجمه مرحوم سيد علينقي فيض الاسلام اصفهاني، مترجم قرآن كريم و نهج البلاغه.
3. ترجمه خطيب نامي بلاغي اصفهاني، استاد سيدصدرالدين بلاغي اصفهاني كه توسط ناشران مختلف دارالكتب اسلاميه، اميركبير، حسينيه ارشاد به چاپ رسيده است و اين ترجمه به زبان روز بوده، از نظر صحت ترجمه نيز جاي بحث ندارد.
4. ترجمه شادروان جواد فاضل لاهيجي نويسنده و داستان‎نويس مشهور، اما در مورد اين ترجمه نمي‎توان آن را ترجمة كامل ناميد. آن زنده‎ياد هرچه دل تنگش خواسته تحت عنوان ترجمه با نثري زيبا و ارزنده نگاشته است.
5. ترجمه و شرح استاد محي الدين الهي قمشه‎اي كه توسط جناب آقاي نظيفي مدير محترم انتشارات تهران اسلامي به چاپ رسيده است ولي اين ترجمه نثري غامض دارد و به زبان روز نيست.
6. ترجمه استاد حسيني عمادزاده اصفهاني كه بارها به چاپ رسيده است.
7. ترجمه حسين انصاريان خطيب شهير و گوينده توانا شيخ حسين انصاريان كه به زبان روز بوده و از نظر صحت ترجمه نيز جاي بحث ندارد.
8. ترجمه دعاي مكارم الاخلاق محمدتقي فلسفي، ترجمه در سه مجلّد از استاد خطيب نامي شيخ محمدتقي فلسفي (ره) متوفي (1420).
9. حاشيه ملامهدي بناجي تبريزي نزيل كربلا از شاگردان علامه شيخ مرتضي انصاري اين حاشيه به رؤيت آية الله مرعشي رسيده است.[2]
10. ترجمه فارسي صحيفه توسط آقايان محسن غرويان و عبدالجواد ابراهيمي كه در سال 1376هـ.ش توسط انتشارات الهادي قم به چاپ رسيده است: ترجمة غرويان در يكي از مجلات تحقيقي مورد ايراد و اشكالات فراوان واقع گرديده و مترجمان محترم تاكنون به نقد مزبور پاسخي نداده‎اند.[3]
11. ترجمه همراه متن كامل صحيفه علي شيرواني، توسط فاضل گرامي آقا دكتر علي شيرواني مترجم كتابهاي درسي حوزه‎هاي علميه در سال 1379هـ.ش انجام و توسط انتشارات دارالفكر در تيراژ وسيع نشر يافته است.
12. ترجمه عقيقي بخشايشي كه از دو ترجمة شعراني و بلاغي استفاده گرديده است.
13. ترجمة علامه مرحوم ابوالحسن شعراني كه نثري غامض دارد و به زبان روز نيست.
14. ترجمة محمد ‌آيتي كه ترجمة خوب و به زبان روز است و از نظر صحت ترجمه نيز جاي بحث ندارد.
15. ترجمه سيد احمد فهري كه اين هم به زبان روز و از نظر صحت ترجمه نيز جاي بحث ندارد.
16. ترجمه واحد تحقيقات سازمان حج و زيارت و اوقاف و امور خيريه كه اين هم به زبان روز است.
17. ترجمه مرحوم دكتر اسدالله مبشري كه ايشان هم ترجمة صحيحي دارند و به زبان روز است.
18. ترجمه داريوش شاهين كه نثري بسيار زيبا دارد ولي از نظر صحت ترجمه قابل تأمل است.

شرح‌هاي صحيفه سجاديه:

با تأسف فراوان به علت نبود منابع و فقدان آنها، اطلاعات ما از قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم بسيار ناقص و نارسا است، لذا از قرن ششم آغاز مي‎نمائيم:
«قابل ذكر است كه گرچه بسياري از اين شروح، در دسترس عموم نيست ولي در اين نوشتار جهت تبيين گوشه‎اي از اهميت و عظمت صحيفه سجاديه، به بخش مهمي از شروح و ترجمه‎ها اشاره مي‎شود».

قرن ششم، هفتم، هشتم و نهم:

1. شرح صحيفه حلّي: به صورت تعليقه تأليف شيخ ابوجعفر محمدبن منصور عجلي حلي (متوفي 598 هجري قمري).
2. التبصره في شرح الصحيفه: تأليف موفق الدين ابوالعباس احمدبن يوسف بن حسن شيباني موصلي (متوفي 680هـ) مخلوط در كتابخانه استاد سيد محمد مشكوة در دو جزء.[4]
3. شرح صحيفه كفعمي: شيخ نقي الدين ابراهيم بن علي بن الحسن (متوفي 905) موسوم به الفوائد الطريفه و اين كتاب جز آن دعاهايي است كه در دو كتاب المصباح و البلد الامين آورده شده است.
4. شرح صحيفه كركي: شيخ محقق نورالدين ابي الحسن علي بن عبدالعالي كركي (متوفي 905 هجري قمري).
5. شرح صحيفه زواره‎اي: مولي ابوالحسن علي بن الحسن مفسّر زواره‎اي استاد ملا فتح الله كاشاني كه در سال 947 از تأليف آن فارغ شده است.
6. شرح صحيفه عاملي: به صورت تعليقه تأليف شيخ عزالدين حسين بن عبدالحمد حارثي والد شيخ بهائي (متوفي 984 هـ).
7. شرح صحيفه اصفهاني: مولي تاج الدين حسن بن محمد اصفهاني والد فاضل هندي، اين شرح در كتابخانه ميرزا ابوالهدي كلباسي يافت مي‎شود.
8. شرح صحيفه بلاغي: نجفي شيخ عباس بن محمدعلي كه وفات والدش در سال 1000 رخ داده است.
9. شرح صحيفه كركي: به صورت تعليقه تأليف سيد حسين بن حسن كركي معروف به مجتهد نوة دختري آية الله محقق كركي (متوفي 1001 هجري قمري).

قرن دهم و يازدهم

10. شرح صحيفه رازي: ملامحمد سليم رازي كه در سال 1006 تأليف نموده است صاحب الذريعه آن را در كتابخانه مرحوم كبّه ديده است.
11. شرح صحيف طريحي: شيخ فخرالدين بن محمد علي طريحي نجفي (متوفي 1085 هـ) موسوم به (النّكت اللطيفه).
12. شرح صحيفه مشهدي، ميرزا محمدبن محمدرضا مشهدي مؤلف «كنزالدقايق في تفسير القرآن» در چهار مجلد، تأليف (1091 هـ).
13. شرح صحيفه بلاغي نجفي: شيخ حسن بن شيخ عباس بن محمد علي بلاغي نجفي صاحب تنقيح المقال في علم الرجال، تأليف (1105 هجري قمري)[5].
14. شرح صحيفه ملامحمد تقي مجلسي اصفهاني (متوفي 1070 هـ) كه به صورت حواشي و تعليقات بر صحيفه مي‎باشد.
15. شرح حدائق الصالحين: در شرح صحيفه سجاديّه تأليف شيخ بهائي عالم متغنّن (متوفي 1031هـ) صاحب الاربعين و دهها كتاب نفيس.
16. شرح صحيفه ميرداماد تأليف فيلسوف نامي محمدباقر حسيني معروف به ميرداماد استرآبادي اصفهاني (متوفاي 1040هـ) اين شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقيقات مهمّه مي‎باشد و همراه شرح جزائري به چاپ رسيده است.
17. شرح صحيفه خوانساري محقق آقا حسين خوانساري (متوفي 1099هـ)
18. شرح صحيفه جزائري تأليف سيد نعمت الله جزائري (متوفي 1112 هجري قمري) موسوم به نورالانوار كه در سال 1316 به چاپ رسيده است.
19. شرح صحيفه روغني ملامحمد صالح بن محمد باقر روغني قزويني كه به صورت فارسي در سال 1073 تأليف نموده است (اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي قسمت شماره 4834 موجود است).[6]
20. شرح صحيفه كاشاني ملاحبيب الله بن علي مدد كاشاني كه پيش نوادگان او يافت مي‎شود.
21. شرح صحيفه كاشاني محقق محدث بن شاه مرتضي كاشاني معروف به ملامحسن فيض (متوفي 1091هـ)
22. شرح صحيفه ميرزا رفيعا: سيد امير رفيع الدين معروف به ميرزا رفيعا (متوفي 1099هـ) از معاصرين شاه صفوي.
23. شرح صحيفه ابوجعفر تأليف شيخ ابوجعفر محمدبن جمال الدين (متوفي 1030هـ) صاحب الاستبصار.
24. شرح صحيفه رشتي موسي عبدالغفار رشتي از علماي معاصر شاه عباس صفوي كه گاهي از آن حاشيه صحيفه نيز تعبير مي‎شود.
25. شرح صحيفه يمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زيدي يمني صاحب المنتزع المختار در فقه زيديّه.
26. شرح صحيفه شهرستاني، سيد امير شرف الدين علي بن حجة الله شهرستاني حسين طباطبايي استاد علامه مجلسي.
27. شرح صحيفه الشهيد الثاني: شيخ علي بن شيخ زين العابدين بن شيخ محمدبن شيخ حسن ابن الشهيد الثاني معروف به شيخ علي.
28. تعليقات: شيخ بهائي بر صحيفه و آن غير از حدائق الصالحين مي‎باشد كه ذكر شد.
29. شرح صحيفه لاهيجي قطب الدين محمدبن شيخ علي شريف لاهيجي ديلمي صاحب «محبوب القلوب» اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شمارة 4829 مضبوط است.[7]
30. شرح رشتي موسي عبدالغفار رشتي از علماي عصر شاه عباس صفوي.
31. شرح مولانا تاج الدين مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندي كه نسخه‎اي از آن در كتابخانه مرحوم ميرزا ابوالهدي كرباسي در اصفهان بوده است.
32. شرح و ترجمه استرآبادي: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادي است كه خود خطاط و خوشنويس هم بوده ترجمه‎اي بر صحيفه نگاشته است.
33. شرح صحيفه رازي ملامحمد سليم رازي از علماي قرن 11 كه هم اكنون در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 2306 موجود است.[8]
34. شرح سيد سرور حسين هندي.
35. شرح آقا جمال خوانساري.
36. شرح آقا ملامحمد صالح روغني قزويني[9]
37. شرح صحيفه صوفي از محمدتقي بن مظفر صوفي قزويني از عالمان قرن يازدهم هجري اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 9934 نگهداري مي‎شود.[10]
38. شرح صحيفه نائيني اصفهاني: محمدبن محمدباقر حسيني اصفهاني يا مختاري سبزواري از علماي قرن يازدهم، او تعليقات بر شرح صحيفه سيد علي خان مدني نگاشته است.

قرن دوازدهم

39. شرح صحيفه مجلسي تأليف علامه مجلسي (متوفي 1111 هجري) موسوم به «الفرائد الطريقه في شرح الصحيفه» اين شرح كوتاه كه به شرح برخي از موارد مهم صحيفه پرداخته است نزديك 5000 سطر مي‎باشد نسخه‎اي از آن پيش مرحوم شيخ علي اكبر نهاوندي در خراسان بوده است.[11]
40. شرح رياض السالكين سيد عليخان مدني (متوفي 1120) صاحب كتاب الدرجات الرفيعه في طبقات الشيعه موسوم به رياض السالكين في شرح صحيفه سيد الساجدين اين شرح بهترين و مشهورترين شرحي است كه پيرامون صحيفه انجام گرفته است و مشتمل بر 54 روضه مي‎باشد.
41. شرح رياض الصالحين تأليف سيد علي خان مدني (متوفي 1120) مي‎باشد آن چنان كه شرح ديگري تحت عنوان رياض السالكين دارد در مدت 12 سال آن را ترتيب داده است اين شرح يكي از شرحهاي مفصل و پربار صحيفه مي‎باشد.
42. شرح صحيفه سجاديه فتوني. مولي شريف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحميد بناطي عاملي اصفهاني (متوفي حدود 1140) نوة امير محمد صالح خاتون آبادي، داماد علامه مجلسي، او تفسيري به نام «مرآة الانوار» نيز دارد.
43. شرح صحيفه گيلاني: مولي حسين بن حسن گيلاني اصفهاني (متوفي 1129) مدفون در مقبره آقاحسين خوانساري در تخت فولاد.
44. شرح صحيفه تأليف ميرزا ابراهيم بن ميرمحمد معصوم بن ميرفصيح بن ميراطبّاء تبريزي قزويني (متوفي 1149) كه فرزندش در خاتمه المعارج از آن ياد كرده است.
45. شرح صحيفه سجاديه صغاني سيدمحمدبن زيد حسني صغاني از علماي زيديّه قرن دوازدهم هجري (متوفي 1149)[12]
46. شرح صحيفه مشهدي قمي از علماي قرن 12 كه در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 4259 نگهداري مي‎شود.[13]
47. شرح صحيفه مازندراني: تأليف مولي فاضل آقاهادي مازندراني داماد ملامحمدتقي مجلسي (متوفي 1134) و مقتول در فتنه افغاني‎ها.
48. شرح صحيفه حويزي تأليف شيخ يعقوب بن ابراهيم بختياري حويزي (متوفي 1150) كه مرحوم صدر صاحب تأسيس شيعه آن را مشاهده نموده است.
49. شرح سيدعبدالله نوة سيد نعمت الله جزائري (متوفي 1173).
50. شرح صحيفه افندي: ميرزا عبدالله افندي تبريزي اصفهاني موسوم به (الدّرر المنظومه الماثوره)[14] صاحب رياض العلماء و شاگرد علامه مجلسي از علماي قرن دوازدهم.
51. شرح صحيفه فارسي بحراني تأليف شيخ محمدعلي بن حاج سليمان بحراني كه معاصر او در انوار البدرين گفته است.
52. شرح صحيفه مرعشي سيد علاء الدوله مرعشي كه نسخه‎اي از آن در كتابخانه امام جمعه كرمانشاه بوده است و آقاي عبدالعزيز جواهر كلام در فهرست كتابخانه ملي نقل نموده‎اند اين نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن محمد مدعويه شاه محمد شيرازي نوشته شده است.
53. شرح لواقح و لوايح كه آقاي جواهر كلام نام برده است.[15]
54. شرح ملحقات جزائري، كه در آخر شرح اول به آن اشاره كرده است.
55. شرح جمال الدين طوسي، صاحب كتاب دقايق التنزيل كه نسخه‎اي از آن در كتابخانه آية الله مرعشي در قم موجود است.
56. شرح صحيفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علماي قرن 12 معاصر مجلسي، فيضي ميرداماد كه در ضمن شرح در كتابخانة آية الله مرعشي تحت شمارة 3479 از آن بزرگواران مطالبي نقل كرده است.[16]
57. شرح صحيفه نصيرالدين مرعشي: سيد قوام الدين بن سيد نصير الدين مرعشي از علماي قرن دوازدهم اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شمارة 211 نگهداري مي‎شود.[17]

قرن سيزدهم و چهاردهم

58. شرح صحيفه حسيني: تأليف سيد اجل ميرزا محمدباقر حسين فارسي شيرازي معروف به (ملاباشي) صاحب بحر الجواهر الخاقاني كه جهت فتحعلي شاه قاجار تأليف نموده است آن چنان كه صاحب الذريعه استظهار نموده است.[18]
59. شرح صحيفه هرندي كوهپايه‎اي مولي بديع هرندي موسوم به رياض العابدين.
60. شرح صحيفه سيدجمال الدين كوكباني يمني نزيل هند (متوفي در بغداد 1339 هجري ق) آن چنان كه آية الله مرعشي بيان نموده‎اند.
61. شرح صحيفه ميرزاحسن بن موص عبدالرزاق لاهيجي صاحب «شمع يقين و آينه حكمت» در 3 مجلد.
62. شرح صحيفه عاملي علي بن شيخ ابي جعفر محمدبن جمال الدين صاحب الدّر منثور (1104 هجري قمري).
63. شرح صحيفه سبزواري ميرزا ابراهيم بن محمدعلي سبزواري ملقب به وثوق الحكما (متوفي 1358هـ.ق) صاحب كتاب گلشن راز و شرح دعاي عدليه اين شرح به صورت شرح فارسي عرفاني مي‎باشد كه لغات غريب آن را توضيح داده است اين شرح در سال 1342 هجري شمسي در 340 صفحه به چاپ رسيده است.
64. شرح صحيفه تبريزي موسي جمال السالكين عبدالباقي خطاط تبريزي معاصر ميرزا ابراهيم همداني عارف (متوفي 1026هـ.ق).
65. شرح صحيفه شامي حسيني سيدمحسن بن احمد شامي حسيني يمني زيدي (متوفي 1251هـ.ق) ابن زياده در نشر البرف ياد كرده است.
66. شرح صحيفه نجفي شيخ ميرزا محمدعلي بن نصير چهاردهي رشتي نجفي (متوفي 1334) مجلد بزرگي است كه به صورت حاشيه بر صحيفه مي‎باشد.
67. شرح صحيفه قزويني، ملاخليل بن غازي قزويني كه نسخه‎اي از آن در كتابخانه شيخ الشريعه اصفهاني در نجف رؤيت شده است.
68. شرح صحيفه اعرجي سيدمحمدرضا اعرجي موسوم به (الازهار اللطيفه) كه تلخيصي از رياض السالكين مدني شيرازي است.
69. شرح صحيفه طالقاني، علي طالقاني كه ملامحمد صالح روغني در آغاز شرح صحيفه از آن ياد كرده است.
70. شرح صحيفه لكنهويي مفتي ميرعباس لكنهويي كه در كتابخانه سيد ناصرالدين حسيني كنتوري در لكنهوء يافت مي‎شود.
71. شرح صحيفه شيرازي: محمد طاهربن حسين شيرازي، بنا به تصريح آية الله مرعشي، اين شرح نيز سيدعلي همداني در نجف رؤيت شده.
72. شرح صحيفه اصفهاني: مولي فتح الله خطاط صوفي تنظيم شده براساس مسلك صوفيه در كتاب رياض السالكين از ملاگنجعلي اصفهاني نقل نموده است.
73. شرح ميرزا قاضي كه محدود به شرح چهار دعا است و در التحفه الرضويّه از آن نقل كرده است.
74. شرح صحيفه صنعاني سيدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعاني زيدي از علماي قرن سيزدهم هجري.
75. شرح صحيفه شيرازي سيدافضل الدين محمد شيرازي مؤلف المواهب الالهيه در شرح نهج البلاغه.
76. شرح لغات صحيفه قرشي تأليف سيدعلي اكبر قرشي از موسي صاحب احسن الحديث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمري.
77. شرح سيد جمال الدين كوكباني يماني مقيم هند (متوفي 1339).
78. شرح خطيب اصفهاني: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهاني كه به دستور ركن الملك حاكم اصفهان در عصر قاجاريّه ترجمه شده است او در اوايل قرن چهاردهم از دنيا رفته است.
79. شرح صحيفه تنكابني سليمان بن محمد گيلاني (متوفي 1302هـ.ق) اين شرح بسيار مختصري است از صحيفه با عناوين اشراق و در آغاز مختصري در آداب و اهميت دعا بحث نموده اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 1361 نگهداري مي‎شود.[19]
80. ترجمه و شرح پربار فارسي، علامه حاج ميرزا ابوالحسن شعراني اين شرح و ترجمه در سال 1378 هـ.ق توسط انتشارات اسلاميه در تهران چاپ و منتشر شده است.
81. شرح صحيفه طباطبايي تأليف سيد صدر الدين بن نصير الدين بن ميرمحمد صالح طباطبائي.
82. شرح موسي محمد مدعو به شاه محمد اصطهباناتي شيرازي استاد شيخ علي حزني موسوم به رياض العارفين.
83. شرح عربي صحيفه حسيني سرابي، مؤلف آن حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد ابوالفضل حسيني سرابي (ره) از علماي قرن چهاردهم هجري اين شرح در چهار مجلد وزيري تأليف و تنظيم شده است.
اينها اندكي از بسيار و قطره‎اي از درياي بي‎كران از شرحها و تعليقاتي بود كه مرحوم حاج آقابزرگ در الذريعه متعرض آنها گرديده بود (جز چند مورد اخير).

پی نوشت:

[1] . الذريعه، حاج آقابزرگ، ج 4، ص 111 تا 112.
[2] . به شرح صحيفه عقيقي بخشايشي، ص 40، مؤسسه نشر نويد اسلام.
[3] . مقاله تحقيقي ماهنامة كوثر، شماره 32.
[4] . نقل از شرح عقيقي بخشايشي، چاپ نويد اسلام، ص 29.
[5] . ريحانة الادب، تأليف مرحوم محمدعلي مدرسي تبريزي، ج 1، ص 276.
[6] . فهرست كتابخانه، ج 13، ص 21.
[7] . فهرست كتابخانه، ج 13، ص 28.
[8] . فهرست كتابخانه، ج 9، ص 270.
[9] . شرح صحيفه عقيقي بخشايشي، اين سه شرح را آورده است، ص 32، چ نويد اسلام.
[10] . ريحانة الادب، ج 1، ص 290.
[11] . اين كتاب نخست شماره 325 در كتابخانه آية الله مرعشي موجود است. فهرست كتابخانه، ج 14، ص 142.
[12] . مؤلفات الزيديّه تأليف سيد احمد حسيني اشكوري، ج 2، ص 162.
[13] . فهرست كتابخانه، ج 11، ص 261.
[14] . فهرست كتابخانه آيت الله مرعشي، ج 5، ص 332.
[15] . شرح صحيفه عقيقي بخشايشي، چاپ نويد اسلام، ص 35.
[16] . فهرست كتابخانه، ج 9، ص 275.
[17] . فهرست كتابخانه، ج 1، ص 241.
[18] . الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج 13، ص 347.
[19] . فهرست كتابخانه، ج 4، ص 135.